Ази тив «дэлхийн төв» болон хувирч байна. Мэдээж энэ бол шилжилт, алгуур өөрчлөгдөх хувьсал, гэхдээ эсрэг тэсрэг зүйл биш, харин нэг арга барилыг нөгөөтэй нь хослуулж буй хэрэг. Бид хувьсан өөрчлөгдөж буй улс төр, эдийн засгийн нөхцөл, олон улсын байдалд зохицон орших нь тусгаар тогтнолын баталгаа мөн. Үүний тулд өнөөгийн улс орнуудын уг сурвалж болох «иргэншлийн» түүхийг сөхөн үзэх шаардлагатай. Яг ийм шалтгаанаар миний бие «Монголчууд Хятадыг бүтээсэн нь» хэмээх нийтлэл бичсэн нь «Улс төрийн тойм» сонины 2012 оны 9 дүгээр сарын 14-ны дугаарт хэвлэгдсэн билээ.
I. Мянган жил өнгөрөхөд Хятадын эдийн засаг мухардалд орлоо.
Америкийн суут дипломатч Д.Хилл «Ирээдүйг зөгнөхөд иргэншлийн түүхээс өөр хөтөч үгүй. Түүнээс бид орчин үеийн үйл ажиллагааныхаа томьёог шавхан гаргаж авдаг юм» гэж тодотгон хэлж байхдаа «улс орныг ойлгох амин сүнс нь соёл иргэншил» хэмээх санааг онцлон илэрхийлжээ. Түүхийн явцад бүрэлдэн төлөвшсөн соёл иргэншлийг үүсэл - хөгжил - уналтынх нь үед соргогоор ажиглаж, анхааралтай судлах нь тухайн орны нууцлаг мөн чанарт нэвтрэх хийгээд уламжлалт харилцаагаа тодорхойлоход хөшүүрэг болдог билээ. Ямагт давамгайлах зөнтэй хоёр их гүрний дунд хавчигдан орших Монголчууд бидний хөршүүдтэйгээ зохицож нийцэх харилцаа нь айдас - найрамдал, үзэн ядалт - найрамдалд тогтож ирсэн гэвэл хэтрүүлэг болохгүй биз.
Эртний хүй нэгдлийн газар эзэмших системийг Хятадад МЭӨ II зууны үед халжээ. Нийгэм газар эзэмшигчид ба тариачид гэх хоёр давхаргад хуваагдаж, тариачдын бүтээсэн баялгийг газар эзэмшигчид татварлан авах болов. Тэгш бус байдлын ялгаа холдох тусам жам ёсоор бослого тэмцэл гаарч эхэлжээ. Хятадад ээлжлэн оршиж байсан эзэнт улсуудын хөгжил, мөхлийн үндсэн шалтгаан нь ард түмнийг тэжээх гол хоол болох тариалан байжээ. Тэд газрын шим, тариачны хүчийг дайчлах замаар л эдийн засгийг хөгжүүлж иржээ.
XIII-XIV зууны үед Монголчууд зуу орчим жил Хятадыг нэгтгэн захирснаар - мэдээж Монголын эзэнт гүрэнд харьяалагдаж байсан адил бус ард түмнүүдийн нөлөөгөөр - Хятадын иргэншил бусад соёл иргэншилтэй сүлэлдэн «охь тансаг иргэншил» буй болох хувьсан өөрчлөлт явагджээ. Өнөөгийн Хятадын эдийн засгийн нэгдсэн хөгжил угтаа Хубилай хааны хэрэгжүүлсэн цогц бодлогоос эхтэй.
Хятадад анх иргэншил үүссэн тэр цаг үеэс XIII зууны эцэс хүртэл Хятад орон улс төр, байгаль, цаг уурын нөхцөл байдлаас шалтгаалан «Өмнөд Хятад», «Умард Хятад» гэж хоёр хуваагджээ. Газар тариалан эрхлэхэд туйлын тохиромжтой өмнөд нутагт жинхэнэ хятад үндэстэн оршин амьдарч байсан бол эрс тэс уур амьсгалтай умард Хятадад голчлон нүүдэлчид ба тэдэнтэй цус холилдсон эрлийз хятадууд аж төрж байлаа. Өмнөд нутгийн Хятад хүн жижиг биетэй, зальтай, урт шар шүдтэй, шаравтар царайтай, загас, ногоо түлхүү хэрэглэдэг. Харин Умардын Хятад хүн том бахим биетэй, цагаан шүдтэй, бяр их, мах голчилж иддэг нь хэдэн мянганы турш эрхэлж байсан аж ахуй ба байгаль цаг уураас шалтгаалан хувьссан эволюци юм.
Монголчууд 1279 онд Хятад орныг нэгтгэн захирах хүртэл бүс нутгийн энэ хуваагдал эрчимтэй үргэлжилсээр байлаа. Умард Хятадын нутагт Хятад, Тоба, төвд, Тангуд, Хятан, Монгол, Зүрчид, Солонгос үндэстэн аж төрж байхад өмнөдөд жинхэнэ Хятадын Тан, Сүн улс оршиж байлаа. Энэхүү хуваагдмал байдал нь зөвхөн улс төр, хүн ам төдийгүй эдийн засгийн хөгжлийг ч саланги хуваагдмал байдалд оруулжээ. Иймээс МЭӨ үеэс XIII зуун хүртэлх Хятад орныг зөвхөн Хөх мөрнөөс цаашхи газар нутагт хамруулан үзвэл зохилтой.
Тэр үед Өмнөд Хятад эдийн засгийн хөгжлөөрөө Умардаас илт давуу байв. Дэлхийн худалдааны голомт - Араб, Европ тивийн худалдаачид Өмнөд Хятадтай усан замаар, харин далайд гарцгүй Умард Хятадтай Торгоны замаар бараа таваараа зөөвөрлөн авчирч, худалдаж байжээ. Усан замын тээвэр нь цаг хугацаа, зардал хэмнэж байсан бол Торгоны замаар аялах нь дээрэмчдэд олзлогдох, хязгааргүй уудам элсэн цөлд олон сар аялах, төөрөх, бараа таваар үнэ цэнээ алдах эрсдэл дагуулж байлаа.
Ашиг хонжоо хайгч худалдаачид мэдээж усан замаар Өмнөдтэй хийх худалдааг илүүд үзсэн юм. Тиймээс Өмнөд Хятадын нутагт үе залган оршсон эзэнт улсууд усан замын гол боомт - Ханжөү хотод төвлөн нийсэллэдэг байв. Мөн энд цаг агаар зөөлөн дулаавтар тул газар тариалан нэн хурдацтай хөгжжээ. ийнхүү түгжигдмэл Умард Хятад эдийн засгийн хоцрогдсон бүс нутаг болж хувирсан төдийгүй хил залган орших нүүдэлчин аймгуудын байнгын довтолгоонд өртөж, улс төр - эдийн засгийн гүн хямралд автжээ.
1279 онд Хубилай хаан өмнөд, умард Хятадыг бүрэн эзэлж, нэгтгэн захирах боллоо. Тэрээр асар уудам эзэнт гүрний хөгжлийг нэгэн хэмд оруулахыг хүсч байлаа. Гэвч хэрхэх тухай удтал мухардсны эцэст гарцыг олжээ.
II. Эзэн хаан гурван чиглэл бүхий цогц бодлого хэрэгжүүлэв.
Эхлээд Умард Хятадад нийслэл хот байгуулж, засаг захиргааны төв болгов. Ингэснээр Өмнөд Хятадыг Умардаас захирах боломжтой болжээ. Дараа нь Өмнөд Хятадын эдийн засгийн төв - далайн боомт Ханжөү хотоос засаг захиргааны төв - Бээжин хүртэл эгц шулуун усан суваг байгуулах зарлиг буулгажээ. Чухам энэ усан суваг л хоёр бүс нутгийн хөгжлийн ялгааг арилгах ёстой байлаа. Хэдэн мянган км үргэлжилсэн усан суваг барих ажил хорь гаруй жил (1279-1300 он) сунжран үргэлжилж, асар их хөрөнгө, олон хүний амиар бүтжээ.
Усан суваг Ханжөү хотоос эхэлж, Жэ-жян, Хуа-ань мужийг дайран шууд Бээжин хотод хүрнэ. Усан сувгаар аялах замд худалдаачид ачаа бараагаа буулгаж, түр хадгалах, арилжихад зориулж нэгэн жижиг хот байгуулсан нь өдгөө Азид хөгжлөөрөө тэргүүлж буй Тяньжин хот билээ. Хотыг «Тэнгэрийн гарам» буюу «Тяньжин» хэмээн нэрийдсэн нь урт усан сувгийн гарам болж, тэнгэрийн нийслэл Бээжин хотын наана оршдог хэмээх гүн утга агуулжээ.
Засаг захиргааны төв Ханжөү хотоос Бээжинд шилжснээр усан замаар ирэх харийн худалдаачид нийслэл Бээжинд заавал очих шаардлагатай болсон нь мэдээж. Усан суваг баригдаж дуусахад энэ нь албадлага биш, харин ашиг сонирхол болж хувирав. Эрэлт хаана төвлөрнө, тэнд худалдаачид очих нь жам хойно. Өдөр шөнөгүй бараа зөөх усан сувгийн дагууд арилжааны жижиг суурин олноор байгуулагдсан нь өнөөдөр Хятадын эдийн засгийн томоохон районууд болон хөгжжээ. Ийнхүү Хубилай хаан асар их зардал, тэвчээр зааж усан суваг байгуулснаар өмнөд, умард Хятадын хөгжлийн нэгэн гольдролд оруулж чадсан бөгөөд нэгэн захиргаанд удтал барьснаар Өмнөд, Умард Хятадуудыг антропологийн хувьд бараг ижилсүүлж чаджээ.
1368 онд Юань улс мөхөж, Монголчууд тал нутагтаа эргэн ирэхэд Хятадын шинэ эрх баригчид нийслэл хотоо өмнөд нутагт шилжүүлэхээр хоёронтоо оролдсон ч тун удалгүй умардын Бээжинд эргэн нийсэллэж байсан, мөн одоо ч Хятад улс энд төвлөсөөр буй нь эдийн засгийн хөгжлийг өмнөөс умард руу татаж, адил тэгш гольдрилд оруулах бодлого, аль эсвэл түүхийн явцад бий болсон зах зээлийн зайлшгүй шаардлага байж болох юм. Хэрэв тэд өмнөд нутагт төвлөн суувал умард Хятад эзгүйдэн хоцрогдох нь зайлшгүй байсан хэрэг.
Эцэст нь Хубилай хаан газар тариаланг эрчимтэй хөгжүүлэхийг оролдож байв. Тэрээр улс орны тогтвортой хөгжлийг газар тариалангаар хангаж болно хэмээн үздэг байсан бөгөөд үүнийгээ «Төр гүрэн хэмээгч ард иргэдээс үндэс болгомой. Ард иргэд хэмээгч өмсөх идэхээс үндэс болгомой. Өмсөж идэх хэмээгч газар тариалангаар үндэс болгомой» гэх өвөрмөц философоор илэрхийлж байлаа. Тэгээд тариачдад ашигтай, тэдний урмыг сэргээх зорилгоор татвараас түр чөлөөлж, тариалан эрхлэх технологийг шинэчилж, урчууд эрдэмтдээр шинэ багаж зэвсэг зохиолгож байв.
Хубилай хааны явуулсан цогц бодлогын үр дүнд Хятадын эдийн засаг үзэгдээгүй хурдацтай хөгжжээ. Ордны бичээч түшмэл Яао-суй «Улс гүрний түгшин санаашрах зовлон өнөд арилав» хэмээн бахдан бичиж байв. Хятад орон таван мянган жилийн иргэншлийн түүхэндээ энэ мэт нэгдэж хөгжсөн тохиолдол огт үгүй бөгөөд энэ утгаар авч үзвэл Монголчууд Хятадын иргэншилд гүнзгий ул мөрөө үлдээж, нэн аугаа зорилтыг шийдвэрлэж чаджээ.
Мин улс, Чин улсын үед тариаланд суурилсан иргэншлийн ач холбогдол өчүүхэн ч багассангүй, харин ч эдийн засгийн хөгжил нь газар тариалангаас улам их хамааралтай болж байв. Яг энэ үед Европт үйлдвэржүүлэлтийн эрин эхэлж, нийгмийн хувьсал, өөрчлөлт нь Өрнөдөд феодализмыг газар тариалантай хамт шахан зайлуулж эхлэв.
ХХ зууны дунд үе хүртэл Хятад дан тариалангийн иргэншлийн орон хэвээр байлаа. 1949 онд Хятад коммунист орон болсноор төрийн оролцоо голлох социалист эдийн засгийн бодлого хэрэгжиж эхлэв. Гэхдээ 1978 он хүртэл Хятад улс нь зөв бодлого хэрэгжүүлэх гарцаа эрэлхийлсэн эдийн засгийн туршилтын бүс нутаг болоод байжээ.
Үргэлжлэл бий.
No comments:
Post a Comment